بحران کاغذ دوباره در حال سربرآوردن است و به نظر می‌رسد عدم‌رسیدگی مسئولان ذیربط به این موضوع می‌تواند معضل پیچیده و فزاینده‌ای را ایجاد نماید.
همین چند وقت قبل بود که اخباری مبنی بر ارزان شدن قیمت کاغذ به گوش رسید و به نظر می‌رسید همه چیز روال عادی و طبیعی خود را دارد اما طی چند روز اخیر و به گفته بیشتر صنوف مرتبط با این بخش کمبود کاغذ در بازار محسوس شده و قیمت آن نیز دستخوش نوسان شده است.
این اتفاق در حالی روی می‌دهد که 2 رویداد مهم طی چند ماه آینده با موضوع کاغذ ارتباط پیدا می‌کند؛ انتخابات مجلس و نمایشگاه کتاب.
با این حال اخبار رسیده حاکیست که بازهم مشکل ترخیص کاغذ و عدم تخصیص ارز موجب شده بازار این کالای استراتژیک دستخوش نوسان شود. بر همین اساس روز گذشته مهر خبر داد که بیش از ۲۰ هزار تن کاغذ مورد استفاده برای ناشران با وجود تامین ارز از سوی واردکنندگان در گمرک بدون ترخیص باقی مانده است؛ اقدامی که یک نگرانی بزرگ برای بازار کتاب را در آینده نزدیک همراه دارد.
نکته جالب آنکه مشخص نیست این حجم از کاغذ در نهایت قرار است به چه صورت به دست مصرف‌کننده برسد.برای آنکه گره کور این مشکل باز شود خوب است که نورافکنی به بخش ترخیص گمرکات انداخته شود تا ابعاد این ماجرا روشن‌تر شود.
>شوک قیمتی در راه است؟
با این پاسخ و با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از این کاغذها در ماه‌های میانی تابستان خریداری شده است، شوک قیمتی کاغذ در بازار نشر گزینه‌ای محتمل به نظر می‌رسد که باید انتظار آن طی روزها و ماه‌های آینده را کشید.
در این میان نگرانی ناشران از وضعیت مبهم در بازار کتاب قابل توجه است اما بررسی ناظران آگاه به امور نشان می‌دهد آخرین نوبت توزیع کاغذ دولتی میان ناشران تهرانی در مرداد ماه گذشته بوده است و در پایان شهریور نیز جلسه‌ای به منظور تخصیص کاغذ تنها به ناشران استان قم برگزار شده است. پس از این دو تاریخ با وجود فعال بودن سامانه وثبت تقاضای ناشران ظاهرا خبری از توزیع کاغذ نبوده و یا بسیار محدود صورت گرفته است.
این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که بنا به اظهار ناشران و اهالی چاپ و نشر، در سه ماه پایانی سال اوج زمان فعالیت ناشران برای آمادگی و حضور در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران است. نگران کننده‌تر آن که با جلو آمدن تاریخ برگزاری این رویداد در سال فعلی که از پانزده اردیبهشت به ۲۶ فروردین‌ماه رسیده بود و انتظار می‌رود سال بعد هم در همین زمان برگزار شود، به نظر می‌رسد زمان مورد نیاز برای تهیه کاغذ فرصت محدود و اندکی خواهد بود. حال در چنین شرایطی این فضا با کمبود و عدم تزریق کاغذ به بازار روبرو شده و ممکن است دچار تلاطم شود.
>کمبود کاغذ در حال حس شدن است
سیما رشیدی ناشر و از فعالان عرصه چاپ و نشر در گفتگو با آفتاب یزد درباره تاثیر وضعیت مبهم ترخیص کاغذ بر بازار آتی نشر می‌گوید:‌ سهمیه کاغذی که اواخر بهار و تابستان به بازار سرازیر شده بود در حال ته کشیدن است و به نظر می‌رسد اگر چاره‌ای برای آن اندیشیده نشود افزایش قیمت مجدد در این بخش اجتناب ناپذیر است.
وی در خصوص وضعیت آرام بازار کاغذ در پائیز 98 گفت: در ماههای مهر و آبان، بازار کاغذ وضعیت نسبتا بی حاشیه‌ای را پشت سرگذاشت و جو روانی کاهشی دلار بر ثبات قیمتی این کالا تاثیر مثبتی گذاشته بود اما از اواسط آذر به بعد باز هم علایم کمبود نمایان شده و به نظر می‌رسد اگر همینطور پیش برود در ماههای آتی قطعا به مشکل خواهیم خورد.
این فعال عرصه چاپ و نشر با بیان اینکه دولت باید یک برنامه مدون تقویمی را مورد توجه قرار دهد، گفت:‌ ناشران در ماههای بهمن و اسفند باید چاپ کتاب‌های سفارش گرفته شده برای نمایشگاه کتاب آغاز کنند که به نظر می‌رسد تداخل این تاریخ با اوائل اسفند یعنی زمان انتخابات و بالارفتن تقاضا برای کاغذ مشکلاتی را در بازار ایجاد کند که به نظر من با افزایش قیمت همراه خواهد بود.
رشیدی تصریح کرد: کاهش قیمت کاغذ در صورتی اتفاق خواهد افتاد که ترخیص کاغذ از گمرکات روند منظم و بی وقفه‌ای داشته باشد در غیر این صورت با مشاهده هرگونه کمبود، عمده‌فروشان قیمت را بالا خواهند برد.
وی با برشمردن اوضاع نابسامان چاپ کتاب به خاطر مشکلات کاغذ گفت:‌ در حال حاضر ناشران دست به عصا هستند و حتی کتب اساتید دانشگاه را در تعداد محدود 50 تا 100 عدد منتشر می‌کنند و تنها ناشران کتب کمک آموزشی هستند که با توجه به رانتی که در اختیار دارند بخش زیادی از کاغذ سهمیه‌ای را می‌بلعند.
این ناشر یادآور شد: اگر می‌خواهند جلوی بحران کاغد گرفته شود باید از همین حالا به فکر باشند و چنانچه مشکل مربوط به بخش ترخیص است مثل سابق جهانگیری ورود کند و اگر مشکل تخصیص ارز را دارند، وزیر ارشاد در جلسات دولت صندلی خود را به صندلی آقای همتی نزدیک کند و مشکل را به زبان ساده با او در میان بگذارد.
>مشکل در گمرک است؟
در این میان این سوال مطرح می‌شود که آیا گیر کار در گمرک و بخش ترخیص است یا مشکل از جای دیگری آب می‌خورد؟
در پاسخ به این سوال چند فرضیه مطرح است اما قبل از آن لازم است به یک واقعیت آماری توجه کرد.
طبق آخرین آمار منتشر شده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تا نیمه آذر ماه سال جاری ۷۱ پرونده از ۱۵۱ پرونده متقاضی واردات کاغذ مختص صنف نشر بوده و این یعنی تقریبا نیمی از درخواست‌ها. این امر در حالی است که بنا بر مصوبه دولت، امسال، واردات ۸۰ میلیون دلار کاغذ با ارز دولتی در دستور کار قرار دارد که البته ناشران کتاب و مطبوعات 50 – 50 از این معادله سهم می‌برند.
بر اساس جداول منتشر شده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیش از ۳۸ هزار تن کاغذ بخش نشر به منظور واردات و توزیع در سال جاری از سوی وارد کنندگان در قالب پرونده وارداتی به وزارت ارشاد ارائه شده است اما در نهایت تا امروز نزدیک به ۸ هزار تن کاغذ از گمرک ترخیص شده است و در این میان تقریبا ۲۵ هزار تن کاغذ نیز با وجود خرید ارز به منظور ترخیص بلاتکلیف مانده است. و مشخص نیست این حجم از کاغذ در نهایت به چه صورت قرار است به دست مصرف‌کننده برسد. به طور مکرر شنیده شده که مشکل این ترخیص در گمرک است اما به راستی در گمرک چه خبر است؟
>اگر صبر کنید مشکل حل می‌شود
وقتی توپ به زمین گمرک انداخته می‌شود پای مسائل فنی پیچیده به موضوع باز می‌شود که علی‌الظاهر قانع کننده و درست به نظر می‌رسد گرچه زوایای آن چندان شفاف نیست.
طی روزهای اخیر از سوی مسئولان گمرک چراغ‌سبزهایی برای حل معضل کاغذهای وارداتی داده شده که نشان از تسریع در روند ترخیص آنها دارد. بر اساس آنچه مهرداد جمال ارونقی معاون فنی و امور گمرکی گمرک ایران اعلام کرده است موضوعی که باعث دپو و توقف طولانی مدت کاغذ در گمرک شده است مسکوت ماندن مساله تشخیص کاربرد کاغذهای وارداتی بوده است.
ظاهرا مشکل از آنجایی ناشی می‌شود که شرکت واردکننده کاغذ، کاربری و نوع مصرف کاغذ را اعلام نمی‌کند و همین موضوع موجب سردرگمی گمرک می‌شود که در نهایت راسا برای تفکیک کاغذ مصرفی وارد میدان می‌شود تا موضوع تعیین‌تکلیف شود.
بر این اساس به نظر می‌رسد جدا از مساله احراز استاندارد برای کاغذهای وارداتی، موضوع مهم دیگری که گمرک با آنها روبرو است واردات کاغذهایی به جز آنچه در تقاضا و ثبت سفارش واردکنندگان درج شده است، می‌باشد. به عبارت دیگر سودجویی برخی واردکنندگان کاغذ منجر به تغییر محصول پس از ثبت سفارش و حتی تغییر محتوای برگه‌های ثبت سفارش پس از تایید و در نهایت واردات کاغذی است که مطابق نمونه از پیش اعلام شده نیست و یا کاربردهای چندگانه دارد.
همین نکات فنی موجب به اشتباه افتادن گمرک و تاخیر در ترخیص‌ها می‌شود که ظاهرا صورت چندان خوشی هم ندارد و در واقع در اینگونه موارد بوی وقوع تخلف بلند می‌شود و موضوع را به پروسه‌ای پیچیده هدایت می‌کند.
با این حساب این تاخیر غیرقابل قبول در ترخیص به خاطر همین چند مورد نکته فنی تبعاتی را به همراه دارد که می‌تواند غیرقابل جبران بوده یا هزینه آن از جیب مصرف کننده می‌رود. از جمله این تبعات، کاهش کاغذ قابل استفاده برای ناشران در ماه‌های پایانی سال و در نتیجه افزایش قیمت این محصول در بازار آزاد، افزایش قیمت کتاب در سال آتی و کاهش حضور آن در سبد خرید خانوار و همچنین بی انگیزگی شرکت واردکننده برای ترخیص است.
>پاسخ وزارت ارشاد چیست؟
شاید در این بین سوال شود که در کشاکش چنین وضعی وزارت ارشاد چه پاسخی در خصوص این وضع ایجاد شده دارد؟ پاسخ این است که وزارت ارشاد به آنچه در عمل اتفاق افتاده و کارنامه خیلی قابل توجهی هم نیست استناد می‌کند.
یک مقام مسئول در این وزارتخانه گفته: بخشی از 20 هزار تن کاغذ ترخیص و توزیع شده است و بخش دیگری در حال ورود به کشور و بخشی نیز در حال ترخیص است اما واقعیت این است که میانگین زمان لازم از خرید ارز تا ورود کاغذ به کشور و ترخیص و استقرار در شبکه‌های توزیع مدت زمانی بین 6 تا 9 ماه طول می‌کشد.
از فحوای اظهارات این مقام در وزارت ارشاد اینگونه بر می‌آید که گویا حتی دو وزارتخانه دولتی با هم بر سر موضوعی چون کاغذ تفاهم‌نظر ندارند. مشاور اجرایی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد می‌گوید:‌ ما از وزارت صمت انتظار داریم در ترخیص کاغذهای مصوب کارگروه که در گمرک معطل مانده است با وزارت ارشاد همکاری بیشتری داشته باشد.
>وضعیت الان بازار کاغذ
با این حال گشتی در بازار کاغذ در روز گذشته نشان داد که وضعیت گرچه هنوز آرام است اما آرام آرام کمبود آن محسوس‌تر می‌شود. کمیل سلطانی ناشر در این خصوص به آفتاب یزد گفت:‌ شایعه مشکلات گمرکی و گیر کردن کاغذ‌ها در گمرک بر روی قیمت تاثیر گذاشته است اما اخیرا چند کاغذ فروش که با آنها کار می‌کنیم به ما قیمت ندادند و گفتند صبر کنید به شما اطلاع می‌دهیم.
وی افزود:‌ اینگونه مسائل علامت خوبی برای بازار نیست و مشخص نیست قرار است کاغذها را دپو کنند برای ماههای آخر سال یا جریان دیگری در بین است.
سلطانی در پاسخ به این سوال که چرا باید کاغذ را انبار کنند، گفت: خب معلوم است وقتی کاغذ به بازار نرسد ناشری که با کسی قرارداد چاپ دارد مجبور است به هرقیمتی کاغذ را تهیه کند و نهایتا بر روی قیمت کتاب بکشد!
>چراغ‌های سامانه‌ای که خاموش است
سامانه توزیع کاغذ و زینک که توسط تعاونی ناشران ایران آشنا به منظور ارائه کاغذ و زینک به ناشران کشور راه‌اندازی شده است مدت زیادی است که فعالیت چندانی ندارد و نگاهی به این سایت نشان می‌دهد آخرین خبر بارگذاری شده بر روی آن مربوط به ۲۷ تیر ماه است و این یعنی قریب به 5 ماه خاموشی این سامانه و کارگروه، مشخص نیست فرجام توزیع کاغذهای دولتی که با قول وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال آینده ( 99 ) نیز باید به صورت حمایتی و با ارز ۴۲۰۰ تومانی با تایید واردکنندگان از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و صمت برای مصرف نشر وارد کشور می‌شوند، چه می‌شود.
>وضعیت مطبوعات چه می‌شود؟
در این میان سرنوشت کاغذ مطبوعات در‌هاله‌ای از ابهام قرار دارد و مشخص نیست سهمیه کاغذ آنها در آینده با توجه به چشم انداز بازار کاغذ چگونه خواهد بود.
تا 16 آذر یعنی تقریبا 10 روز قبل، از ۱۵۱ پرونده برای واردات کاغذ مطبوعات و نشر در این کارگروه، ۷۹ پرونده برای کاغذ مطبوعات بوده است.
با این حال مشخص نیست از این 79 درخواست چه مقدار آن تخصیص یافته است. گرانی کاغذ از آذر 96 شروع شد، زمانی که اعلام خبر خروج کاغذ از لیست کالاهای دارای اولویت ارزی به افزایش 20 درصدی قیمت آن در بازار انجامید این گرانی در سرتاسر سال 97 ادامه یافت و حتی دستگیری سلطان کاغذ نیز در کنترل قیمت کاغذ تاثیری نگذاشت و اکنون نیز در ماه‌های اول 98 کارد را به استخوان رسانده است.
تا همین چند ماه قبل بازار کاغذ مطبوعات چنان متلاطم بود که قیمت آن به صورت روزانه تغییر می‌کرد، به نحوی که اهالی رسانه مکتوب هر شب می‌خوابند، روز بعد که بیدار می‌شوند قیمت کاغذ و چاپ افزایش یافته بود.
اکنون و در این آشفتگی بازار کاغذ و به‌شماره‌افتادن نفس مطبوعات، به دلیل دست‌های پنهان و فشارهای دلالان کاغذ، دست مصرف‌کننده واقعی، از یارانه کاغذ کوتاه است و این یارانه به دست مطبوعاتی‌ها نمی‌رسد. حال باید منتظر ماند و دید که آیا با ساماندهی بازار کاغذ جانی تازه به رسانه‌های مکتوب داده می‌شود و با شرایطی که برای بازار کاغذ گفته شد این مشکلات مجددا بازگشت می‌کند.
با این حال طبق آخرین اخبار، سهمیه نوبت دوم روزنامه‌های کشور متعلق به ۲۴۲ عنوان روزنامه سراسری و غیر سراسری به میزان ۱۷۵۳ تُن کاغذ با ارز دولتی، تقریبا 1 ماه قبل نهایی و برای توزیع در اختیار پنج شرکت‌ واردکننده کاغذ قرار گرفته است. این سهمیه بر اساس برآورد سه ماهه تخصیص یافته است. همچنین ۴۰ تن کاغذ برای ۱۰۸ عنوان نشریه در این فهرست قرار گرفت.
بر این اساس، پیامک مربوط به کاغذ تخصیص یافته و شرکت معرفی شده برای دریافت آن برای صاحبان امتیاز رسانه‌های مذکور ارسال می‌شود.
به نظر می‌رسد حل بحران کاغذ برای نشر و مطبوعات در ماه‌های باقی مانده سال 98 عزم جدی و برنامه ریزی دقیق مسئولان امر را می‌طلبد. با توجه به در پیش بودن نمایشگاه کتاب و انتخابات مجلس انتظار می‌رود روند ترخیص کاغذ از گمرکات و تخصیص ارز از سوی بانک مرکزی باید شتاب بیشتری بگیرد در غیر این صورت به محض ملموس شدن کمبود کاغذ در بازار افزایش قیمت مجدد آن می‌تواند بحران تازه‌ای را پیش روی مطبوعات و صنعت نشر و چاپ کشور قرار دهد.

منبع خبر: مرکز اطلاعات کاغذ ایران